1. Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл хөнжлийн ууланд Монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хадны зураг олдсон байна. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 7,000- 11,000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7,000 жилийн өмнө монгол бөхийн уг гарвал байсан гэсэн үг аж.

Бөхийн засуулуудаас анхны Соёлын гавьяат зүтгэлтэн төрлөө. Тэр хэний хэн бэ гэвэл Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат, үндэсний бөхийн тонж манлай засуулч Дашдондогийн Цогзол.

Сэрээтэрийн Цэрэн (1937 - 1992) нь Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат, үндэсний бөхийн даян аварга цолтой бөх юм.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд 2011.09.17-ны үдээс хойш манай 6000 гаруй хүчит бөх барилдахаар ирлээ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд "...2.8 сая иргэнтэй ч, Монгол эр хүн бүр бөх байдгийн бодит илрэлийг өнөөдөр харуулж байна" гэж хэлжээ.

Монгол үндэсний бөхийн түүхэн хөгжлийн явцад хувцас, хэрэглэл өмсгөл нь нарийн болж ирсэн юм.

Зөн совин хийморийн тарнитай нутагт мэндлэхэд нь зүүн, баруун мөрөн дээр нь Хангарьд дэвсэн, Дэлхийн магнайг тэнийлгэсэн, Монгол наадамд түрүүлж, Домог түрүүлсэн даяар дуурсах аваргууд. Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг, Дэл хөнжлийн уулын элгэн хаданд барилдаж байгаа хүний зураг бий.

Нэгэн үе Намжилваанчиг сургуулийн гал тогоонд ажилладаг байж. Тэрээр усыг тогоонд шанага, хувингаар хийнэ гэж ер байхгүй.

Хөвсгөл аймгийнхаа наадамд зодоглож, тухайн үед шилдэг сайн бөхтэйгөөрөө улсдаа тэргүүлэн, хошуучлаж байсан аймгийнхаа наадамд гурвантаа түрүүлж, мөн гурван удаа үзүүрлэж гялалзаж явсан нь бахархалтай.

Ийнхүү алдарт аварга, арслан заануудтай хүч үзэн барилдаж эхэлсэн босоо Самдан 1921 оны Арван засийн наадамд наймын даваанд Лyy гүний Ванданд унаж үзүүрлэн, заан цол авсан байна

Өвгөн аваргын тэрхүү үгэнд ямар их хүндэтгэл, монгол наадмын ёс жудаг, монгол бөхийн мөн чанар агуулагдаж байгааг та анзаарсан буй заа.